15 Türk Mitolojisi Karakteri

Türk mitolojisi, tarih boyunca var olmuş tüm Türk uzunluklarının mitlerini, öykülerini, destanlarını ve efsanelerini içine alan epey geniş bir alan. Hem bu sebepten, hem de Türk mitolojisine yönelik kaynakların azlığı sebebiyle, mitolojimizde pek çok hususta farklı anlatılara ve yorumlara rastlamak mümkün.

Ancak bilhassa destanlar ve birçok Çin’den olan yabancı kaynaklar sayesinde, Türk mitolojisinin karakter bakımından epeyce zengin olduğunu biliyoruz. Rabler, tanrıçalar, esirgeyici ruhlar, hanlar, kağanlar tarih boyunca pek çok kaynakta Türk mitolojisi karakterleri olarak karşımıza çıkıyor. Gelin birlikte bu karakterlerden kimilerine göz atalım.

Tanrıların en büyüğü: Gök Tanrı

Türk mitolojisinin en temel karakteri, farklı kaynaklarda farklı biçimlerde tabir edilse de Gök İlah olarak karşımıza çıkıyor. Gök İlah, bazılarına nazaran tüm ilahların ilahı, rablerin en büyüğü olarak göğün üstünde yaşamakta ve öteki tüm ilah ve tanrıçaları da o yaratmış.

Bir öbür bakış açısı ise Gök Rab’ın direkt gök ile eşleştirildiğini ve sadece onun ‘tanrı’ olduğunu tabir eder. Bu çeşit noktalarda farklı kaynaklarda her ikisine de yorulacak sözler yer aldığından ve bu mitleri direkt anlatan kaynaklar neredeyse yok denecek kadar az olduğundan tek bir çıkarıma varmak ne yazık ki mümkün değil.

İnsanların ve dünyanın yaratıcısı: Kayra Han

Görsel: Bartu İmamtorunu

Kayra Han farklı kaynaklarda tıpkı Gök İlah üzere farklı hallerde anlatılsa da temelde dünyayı ve insanları yaratan ilah olarak karşımıza çıkar. Babası, rablerin en büyüğü olan Gök Allah’tır, annesi ise yoktur. Fakat farklı kaynaklarda Kayra Han da tıpkı Gök İlah üzere her şeyin yaratıcısı olarak anıldığı için bu noktada da net bir anlatıdan bahsetmek mümkün değil.

Kayra Han’ın Ülgen, Kızagan ve Mergen isminde üç oğlu olduğu söylenir. Bu üç oğuldan Ülgen, Türk mitolojisinde bir öbür kıymetli karakter olarak karşımıza çıkar.

İnsan görünümünde, pürüzlerle dolu bir yolun sonunda oturan ilah: Ülgen

Görsel: Bartu İmamtorunu

Ülgen, kimi kaynaklarda üstte bahsettiğimiz üzere Kayra Han’ın oğlu olarak anlatılır. Temel kıssalardan biri bu olsa da birebir vakitte Kayra Han ile Ülgen’in birebir ilah oldukları ve farklı isimlerle anıldıkları; her ikisinin de temelde Gök Allah’a işaret ettiği söylenir.

Bu anlatılara nazaran Ülgen, yerin yedi kat üstünde oturur ve ona ulaşabilmek için her katta farklı manileri aşmak gerekir. Bu pürüzleri sadece erkek şamanlar ayinler esnasında aşabilirler fakat onlar bile hiçbir vakit yedinci kata kadar çıkamaz; beşinci kat olan ve kutup yıldızının temsili olarak karşımıza çıkan demir kazık (altın kazık) katına kadar gidebilirler.

İnsan görünümünde olan Ülgen, şaman dualarında ‘ak ayaz’, ‘ayazkan’, ‘şimşekçi’, ‘yıldırımcı’ ve ‘yaratıcı’ olarak da anılır. Kimi anlatılarda Ülgen, her şeyin yaratıcısı olarak da yer alır. Ülgen’in ”Karakuş, Ters, Buura-Kan, Burça Kan, Yaşıl Kan, Er Kanım, Baktı Kan” isminde yedi tane oğlu ve Ak kızlar ve Kıyanlar olarak isimlendirilen dokuz kızı vardır. Ülgen’in kızları birebir vakitte Türk mitolojisinde esin perileri olarak yer alır.

Ülgen’e yaratma ilhamı veren, hayatı başlatan tanrıça: Ak Ana

Ak Ana, türk mitolojisine şimdi hiçbir şey yokken Ülgen’e yaratma kudreti veren varlık olarak yer alır. Altay yaratılış mitlerinde Ak Ana

”Bir Ak-Ana (Ak-Ene) var idi, yaşardı su içinde,

Ülgen’e şöyle dedi, göründü su yüzünde:

-Yaratmak istiyorsan, sen de bir şeyler Ülgen,

Yaratıcı olarak, şu kutsal kelamı öğren!

De ki daima, “Yaptım oldu!” Öteki bir şey söyleme!

Hele yaratır iken, “Yaptım olmadı!” Deme!

Ak-Ana bunu dedi, sonra kayboluverdi,

Denize dalıp gitti, bilinmez oluverdi.” kelamlarıyla anlatılır ve ‘Deniz Tanrıçası’ olarak da anılır. Işıktan bir sureti vardır.

Aklın ve bilginin temsili: Mergen

Ülgen’in iki kardeşinden biri olan Mergen, her şeyi bilen tanrı olarak anılır. Var olan tüm bilgilere sahip olan; aklın sembolü olan bu ilah, göğün yedinci katında oturmaktadır. Berbat ruhlarla uğraş eden Mergen, sahip olduğu sınırsız bilgi sayesinde tüm çabalarından galip ayrılır.

Savaş yaradanı: Kızagan

Ülgen’in bir öbür kardeşi olan Kızagan, gücün, savaşın ve kaba kuvvetin rabbi olarak anılır. Göğün dokuzuncu katında oturan Kızagan, çok güçlü ve kudretlidir; kırmızı yularlı bir deve sırtında tasvir edilir.

Kadınların, çocukların ve hayvanların koruyucusu olan tanrıça: Umay

Görsel: Nazym Rakhimberdieva

Umay, Türk mitolojisinde karşımıza çıkan en kıymetli dişi karakterlerden biridir; bir tanrıçadır. Bayanların, çocukların ve hayvanların koruyucusu olarak anlatılan Umay, kimi kaynaklarda Humay Kuşu olarak da anılır ve kuzgun büyüklüğünde bir kuş olarak tasvir edilir. Daima gökte yaşadığı, yavrularını da burada doğurduğu anlatılır.

Pek çok anlatıda bir çocuk düşünde gülüyorsa Umay’ı gördüğü, Umay’ın onu koruduğu söylenir. Şayet çocuk ağlıyorsa bu Umay’ın yokluğuna yorulur ve çocukların hasta olması, Umay’ın uzun müddet boyunca onu yalnız bırakması ile ilişkilendirilir.

Yeraltının sahibi: Erlik

Görsel: Nazym Rakhimberdieva

Türk mitolojisinin Hades’i diyebileceğimiz Erlik, yeraltı dünyasının rabbi. Ülgen’in oğullarından biri olarak anılan Erlik, dünya yaratılırken Ülgen’e karşı itaatsizlik ve kötülük yaptığı için cezalandırılır ve yeraltına gönderilir.

Burada kendine koyu kırmızı ve çok az ışık veren bir güneş yaratan Erlik’in buyruğunda dokuz semerli bir boğa vardır.

İnsanları kötülüklerden koruyan bir ruh: Suyla

Türk mitolojisinde ilah ve tanrıçaların yanında hami ruhların da kıymetli bir yeri var. Suyla da o ruhlardan biri ve insanları kötülüklerden koruyan ruh olarak karşımıza çıkıyor. Güneş ve Ay’ın kırıntılarından yaratılan ve Ülgen tarafından gönderilen Suyla, şamanlar ayin esnasında alem değiştirirken yani yerin altına ya da üstüne giderken onların önüne çıkan berbat ruhları engelliyor. Birebir vakitte bir öteki ruh olan Yayık ile birlikte kurbanların ruhlarını gökyüzüne çıkarıyor.

Haberci ruh: Yayık

Yine Ülgen tarafından gönderilmiş bir ruh olan Yayık, Ülgen ile beşerler ortasındaki haberci pozisyonunda. Tıpkı Suyla üzere tıpkı vakitte insanlara düzgünlük getirmek ve onları korumak üzere vazifeleri de olan Yayık, kimi kaynaklarda ise Yayık Han olarak anılır ve ‘Tufan Prensi’ olarak tasvir edilir.

Yayık’ın da şamanların ayin esnasındaki seyahatinde kıymetli bir yeri olduğu; şamanı göklere çıkaran ruhlardan birinin o olduğu söyleniyor. Birtakım anlatılarda Yayık üzere birtakım ruhların ilah tarafından yaratılan birinci canlılar oldukları ve insanların da ataları olduğu söylenir. Cennette yaşayan bu ruhlar, bir müddet sonra yarı ilah haline gelmiştir ve akrabaları olan insanları muhafaza vazifesini edinir.

Dumanla temsil edilen bir ruh: Karlık

Karlık da ilahi hami ruhlardan biri ve misyonları Suyla ile tıpkı. Kimi anlatılarda Suyla ve Karlık, çok yakın iki arkadaş olarak anlatılıyor ve misyonlarını de birlikte yerine getiriyorlar. Karlık, Suyla ile birlikte görülüyor ve kaynaklarda duman ile tasvir edildiği söyleniyor.

Ülgen’in elçisi: Utkuçı

Utkuçı da Suyla, Yayık ve Karlık üzere ilahi bir ruhtur. Ülgen’in gökyüzündeki elçisidir ve şamanları gökte o karşılar, şamanlar ve Ülgen ortasında iletileri taşır. Hiçbir vakit yeryüzüne inmeyen Utkuçı, ‘güler yüzle karşılayan’ anlamına gelir.

Kötülüklerin anası: Alkarısı

Alkarısı, farklı kaynaklarda pek çok farklı isim ile anılan bir ruh. Çoklukla güçlü, kızıl ve dağınık saçları olan, ürkütücü görünen bir bayan olarak tasvir ediliyor lakin farklı kaynaklarda tek gözü olan berbat bir yaratık olarak da ‘en hoş bayandan daha hoş bir kadın’ olarak da tasvirlerine rastlamak mümkün.

Alkarısı, lohusa bayanlara musallat oluyor; bebeklere ve annelere büyüler yaparak onlara makûs hastalıklar yolluyor.

Destansı bir karakter: Oğuz Kağan

Oğuz Kağan, Türk mitolojisinde bilhassa Türk soyunun kıssasını anlatan en kıymetli destanlardan birinin ana karakteri. Kadim Oğuz Türkmen Devleti’nin kurucusu olarak anılan Oğuz Kağan’ın tüm Türk uzunluklarının atası olduğuna inanılır.

Destandan gökten gelen ‘Tanrı’nın kızları’ ile birleşerek dünyaya getirdiği çocukları, soyunu devam ettirir ve torunları da Türk uzunluklarını oluşturur. Doğar doğmaz çiğ et yemeye başlayan, ağzı ateş üzere, cildi maviye dönük kudretli bir karakter olarak tasvir edilen Oğuz Kağan, babası Kara Han’ı öldürmüştür.

Genel yanılgının bilakis, pek çok kaynak Oğuz Kağan diye bir karakterin gerçekte hiçbir vakit var olmadığını söyler. Tarihte Oğuz Kağan Destanı dışında bu isimde bir karakterin yer aldığı hiçbir kaynak yoktur.

Oğuz Kağan’ın Gök Han, Ay Han, Yıldız Han, Gün Han, Dağ Han ve Deniz Han isminde altı oğlu vardır ve bu oğulları Oğuz uzunluklarını meydana getirir.

Ana kurt: Asena

Bir öbür destan karakteri olarak karşımıza çıkan Asena, Türeyiş Destanı’nda anlatılan bir dişi kurttur ve Göktürklerin soyu bu dişi kurdun yavrularından birinden gelmektedir. Lakin Asena ile ilgili olarak farklı kaynaklarda erkek kurt sözü de kullanılır.

Türk mitolojisinde bu listeye sığmayan lakin öyküsü en az bu karakterler kadar kıymetli pek çok karakter var. Öykülerin farklı Türk uzunluklarında farklı hallerde anlatılmış olması da mitolojimizi zenginleştiren etkenlerden biri. Sizin için en temel karakterlerden kimilerini seçmeye çalıştık. Türk mitolojisine dair daha fazla bilgi edinmek isterseniz kaynaklar kısmındaki makalelere göz atabilirsiniz.

Kaynaklar:

Kaynak 1, Kaynak 2, Kaynak 3, Kaynak 4, Kaynak 5