İnternetin Bölünmesine Yol Açan Data Milliyetçiliği Nedir?

Dünyanın en kıymetli doğal kaynağı “kara altın” olarak bilinen petroldür. Sadece bu yüzden Orta Doğu ve yüksek ölçüde petrole sahip başka bölgelerde neredeyse bir asırdır savaşlar yaşanır. Milyonlarca insan yaşamını yitirir ya da özgürlüğünü kaybeder. Tüm o savaşlara şahit olan kuşaklar bu cümleleri ezberlemiştir. Savaşlarla bölünen ülkeler, dağılan toplumlar ve yok olan kültürel miraslar nedeniyle insanlık tahminen de hiç olmadığı kadar ziyan görmüştür.

Pekala beşerler, toprak olmayan bir yerde nasıl yaşarlar? Bunun için çok da uzağa gitmenize gerek yok. Şu anda vaktinizi ayırdığınız bu metni size ulaştıran internet ve sayesinde yaygınlaşan toplumsal medya, oyunlar, uygulamalar… Artık burada yaşıyoruz, bu dünyanın insanlarıyız ve savaş burada da var. Yalnızca olanı biteni çıplak gözle göremiyoruz.

Sıradan bir savaşta kazananı kağıt üzerinde belirleyen silahlar, nüfus, asker sayısı üzere etmenledir. Lakin tarihte kağıt üzerinde kazanması garanti olanların bazen kaybettikleri görülmüştür, biliyorsunuz. İnternet savaşlarında ise durum hayli farklıdır. Burada kağıt üzerinde kazanan, gerçekte de kazanır, zira güçlü tarafın elindeki silahı şahsen güçsüz taraf üretir ve kendi elleriyle, istekli olarak güçlü tarafa teslim eder. İşte o silaha da “veri” denir.

Data Milliyetçiliği nedir? 

2017’de “veri” dediğimiz o silahın bedeli, uğruna bir asırdır savaşlar yapılan petrolün kıymetini geçmişti. İnternet sayesinde, geliştirdikleri eser ve hizmetleri pazarlayan şirketler, bilgi zenginlikleriyle dünyayı denetim etmeye başladılar. Şu anki ABD lideri bile bir teknoloji şirketi olan Facebook sayesinde, yani bilgiler sayesinde seçimi kazandı. Bu örnek yetmediyse tabloya biraz daha uzaktan bakalım.

Daha evvel “küresel köy” tabirini hiç duydunuz mu? Marshall McLuhan tarafından 1950’lerde ortaya atılan bu kavram, teknolojinin dünyayı aslında küçük bir köy haline getirdiğini tabir ediyor. Nitekim de o denli, değil mi? Artık de ülkelerin kendi internetlerini inşa etmeye başladıkları, kendilerini dünyaya kapatmaya yöneldikleri bir devirdeyiz. Yani bu kere teknoloji araları ortadan kaldırmak için değil, ortaya aralık koymak için kullanılıyor.

Rusya, yalnızca kendi vatandaşlarına açık olacak bir internet ağını test ediyor. İran, idare siyasetleri yeterince “helal internet” dediği bir sisteme geçiş yapmak için çabalıyor. Avustralya, vatandaşlarının sıhhat bilgileri yurt dışına sızdırılmasın diye ulusal çapta tedbirler alıyor. Vietnam bile yabancı şirketlerden, kendi vatandaşlarına ilişkin tüm bilgilerin ülke içinde depolanmasını talep ediyor. Web üzerindeki denetimini artırmak isteyen hükümetler, onu birer birer parçalıyor. Artık tıpkı soruyu tekrar soralım.

Data milliyetçiliği nedir? Üstte söylediklerimizden hareketle bilgi milliyetçiliği, kendisine ilişkin bilgileri kendi coğrafyasında depolamak isteyen; bunu yaparken o dataların kendi ziyanına kullanılmasını engellemek için çalışan, tıpkı bilgilerin kendi faydasına kullanılması için yollar arayan ülkeler için kıymetli bir kavramdır.

Gördüğünüz üzere her ne kadar isminde “millyetçilik” geçse de bu kavramın doğrudan siyasal bir ideolojiyle ilgisi yok, lakin teknolojinin giderek siyaset ve siyaset ile iç içe girdiğini deliller nitelikte. Artık bu durumu kanıtlayan olaylara yakından bakalım.

Data Milliyetçiliği 2.0: Global düşün, mahallî depola

Birden fazla ülkede faaliyet gösteren şirketlerin benimsedikleri bir siyaset vardır: Global düşün, lokal hareket et. Mesela ABD’li pizza şirketi Dominos, İtalyan mutfağından aldığı pizzayı ticari eser haline getirir, Türkiye’de ise pizzayı dürüm formunda satar. Emsal şeyler teknoloji şirketleri için de geçerlidir. Hakikaten teknoloji şirketleri istedikleri için değil, zorunda kaldıkları için mahallî hareket ediyorlar.

Çabucak bir örnek verelim. Avrupa Birliği'nde son birkaç yılda yürürlüğe giren yasal düzenlemelerle Google, Amazon ve Facebook’u köşeye sıkıştırdı. Baskı sonucunda Avrupa vatandaşların bilgilerini Avrupa’da depolamaya razı geldiler. Bundan evvel ne yapılıyordu pekala? Avrupalıların dataları ABD’de depolanıyordu.

Pekala ya Türkiye’de yaşayan birinin bilgileri ABD’de depolanırsa ne olur?

Türkiye’de yaşayan bir Türk vatandaşının bilgileri şayet ABD’de depolandığı yerden çalınır ve ona ziyan vermek için kullanıldı diyelim. O Türk vatandaşı hangi mahkemeye gidebilir? Hukulsal düzenlemelerle artık bu usul mağduriyetler daha süratli aşılıyor. Lakin ortada diğer dert da var: Ya o vatandaşın bilgilerini çalan ve ziyan vermek için kullananlar devletlerin ta kendisiyse?

Cem Yılmaz’ın mangal yaparken CIA tarafından gözetlenip vurulan dayı tiplemesi elbette komikti. Lakin anladık ki artık takip ediliyoruz. Üstelik takip edilmemizi sağlayan ayak izlerimizi, peşimizdekiler rahatlıkla görsün diye bastıra bastıra yürüyoruz. Bunun karşılığında ise fiyatsız hizmetler kullandığımızı düşünüyor, bedelini çok ağır ödüyoruz.

Eski bir CIA çalışanı olan ve istihbarat ağlarıyla insanların nasıl izlendiklerini ortay koyan Edward Snowden “Kim olduğunuzun bir kıymeti yok, hayatınızın her gününü gözlemlenmeye hazır bir data tabanında geçiriyorsunuz.” demişti. Yani aslında problem birilerinin bizi daima izlemesi değildi. Birilerinin bizi istedikleri vakit izleyip, hakkımızda öğrendikleriyle istediklerini yaptırabilme gücüne kavuşmasıydı.

Yalnızca insanların Facebook’taki bilgilerini tahlil ederek Trump’a ABD başkanlığını kazandıran Cambridge Analytica, bunu neredeyse 20 farklı ülkede tekrarlamıştı (Öneri: The Great Hack belgeseli). Seçimler için dayanak oldukları bütün adaylar, kendi ülkelerinde zafere ulaştılar. Tüm bunlar yalnızca datalarla yapıldı. Yani bir bakıma o bilgiler, kendi ülkemizin idaresini belirleme gücünü bile yabancı şirketlerin ya da devletlerin ellerine veriyor.

Bilgi Milliyetçiliği 3.0: Aslında datanın nerede olduğunun bir ehemmiyeti yok, kıymetli olan onu nasıl kullandığınız

Bilgi milliyetçiliğine ait en yeni görüş ise değişik bir tartışmayı gündeme getirdi. Şu anda data zenginliği açısından tepede olan ABD, bilgi milliyetçiliğinin yaygınlaşmasıyla ziyana uğrayacağının farkında. Bu nedenle dataları nerede depoladığımız değil, onları nasıl kullandığımızın kıymetli olduğunu söyleyenler de var.

Bu yeni tartışmalar, aslında bakacak olursanız Rusya, İran ve Türkiye üzere data milliyetçiliği süreçlerini başlatan ülkelerde kabul görecek cinsten değil. Datalarda yerelleşmeye gidilmesinin, bütün kesime ziyan vereceği kaygısı, lakin o sektördek en karlı oyuncuları endişelendiriyor.

Bilgileri tek bir merkezde değil de lokal olarak depolamak, maliyetleri de yükseltiyor. Bu görüşü savunanlara nazaran farklı depolama merkezleri açmak için harcanan parayla data bilimi alanına yatırım yapılabilir. Yeni data bilimciler yetiştirilebilir, sıradan vatandaşların bilgi okuryazarlık düzeyleri artırılabilir.

Sonuç: Yazıldığını göremediğimiz bir tarihi kabullenebilir miyiz?

İnsanları bir şeylere ikna etmek, onların anlamalarını sağlamak için anlatmak değil göstermek değerlidir. Elbette gösterildiği kadar, insanların da tüm görüntüyü görebilmeleri gerekir. Ne yazık ki büyük çoğunluğumuz ne internetteki savaştan ne de bilgilerin dünyayı nasıl şekillendirdiğinden habersiz durumdayız. Halbuki yalnızca ticaret değil, bütün hayatımız bilgilerle değişiyor.

Sıradan tüketiciler olarak bilgilerin hayatımıza nasıl tesir ettiklerini, bir eser ya da hizmeti kullanınca anlayabiliyoruz. Biz anlamaya çalışırken yaptığımız her hareket, örneğin attığımız bir tweet ya da Instagram öyküsü üretiyoruz. Yani tüketirken üretiyoruz. Ürettiğimiz her şey de şirketler için ticari bedel, başka ülkeler için de diplomatik kıymet taşıyor.

Göremediğimiz bir yeri gelecek jenerasyonlara nasıl anlatacağız? Bu sorular, bugün hayatta olan herkesi yakından ilgilendiriyor ve gelecek kuşakları de ilgilendirmeye devam edecek üzere görünüyor. Petrolün bir sefer kullanılan bir kaynak olmasına rağmen nelere yol açtığını hepimiz gördük. Datalar ise berbata kullanıldıklarında beşerler, toplumlar ve ülkeler için kağıt kesiği üzeredir. Siz fark yarayı fark edene dek tekraren sefer kesilmiş olabilirsiniz. O halde çıplak gözlerle göremediğimiz bir dünyada yaşananları anlamak için daha neyi bekliyoruz?